Габриел Бјорн: Поради отежнатото кредитирање, спремни сме да го поддржиме финансирањето на македонските компании

Според нашите истражувања само 43 отсто од фирмите во Северна Македонија имаат заем од банка или кредитна линија. Построгите услови за кредитирање веројатно дополнително ќе го намалат пристапот до финансии за компаниите. За да се спротивстави на таквото сценарио, ЕИБ е подготвена да ги поддржи банките во финансирањето на различни инвестиции – во дигитализација и иновации, во обновливи извори на енергија и енергетска ефикасност на пример.

Разговаравме со Бјорн Габриел, од пред речиси една година директен претставник на Европската инвестициска банка (ЕИБ) во земјава, позиција што Банката за првпат ја воведе заради подобра комуникација со локалните партнери и поефикасно реализирање на проектите што ги финансира оваа финансиска институција на Европската унија.

Г-дин Габриел, ЕИБ неодамна потпиша грант за пречистителната станица за отпадни води во Скопје, која е еден од најважните стратешки проекти на градот. За каков грант станува збор и што ќе донесе овој проект за благосостојбата на жителите на Скопје?

Ви благодариме за можноста да разговараме со Капитал. Станува збор за инвестициски грант од 70 милиони евра за пречистителната станица во Скопје, најголемиот грант на ЕУ што меѓународна финансиска институција (МФИ) досега го мобилизирала за Северна Македонија во рамките на Инвестициската рамка за Западен Балкан (WBIF). Не случајно тоа е за проект за животна средина бидејќи Економскиот и инвестицискиот план на ЕУ и Зелената агенда за Западен Балкан ставаат посебен акцент на зелената транзиција. Проектот, за кој ЕИБ е водечки МФИ, ќе овозможи подобри услови за живот за околу 500.000 луѓе преку зголемен пристап до санитарните услуги и заштита на реката Вардар од загадување.

Овој инвестициски грант го комплетира финансирањето на проектот, вклучувајќи ги заемите од ЕИБ и ЕБОР. Во својата подготвителна фаза, проектот искористи  различни грантови за техничка помош од ЕИБ, ЕБОР, ВБИФ и француската влада – доказ за посветеноста на Тим Европа кон Северна Македонија и нејзините приоритетни проекти.

Како банка на  Европската унија и најголемиот мултилатерален кредитор во светот, ЕИБ досега инвестираше 178 милиони евра во македонската инфраструктура за водоводна и отпадна вода, помагајќи да се подобри пристапот до вода за пиење и санитарни услуги за луѓето низ целата земја.

Кои се резултатите на ЕИБ за Северна Македонија за 2022 година кога станува збор за поддршка на економијата и големи инфраструктурни проекти?

Минатата година, ЕИБ значително еволуираше во својата институционална поставеност и го унапреди своето работење и во Северна Македонија и во регионот. Прво, формиравме посебна филијала за операции надвор од ЕУ – EIB Global – што ни помогна да реализираме повеќе проекти низ светот веќе во 2022 година.

Второ, отворивме претставништво за Северна Македонија во Скопје за да може да обезбедуваат уште поефикасна, поефикасна и директна поддршка на теренот. Ова ни овозможи да ја зајакнеме нашата секојдневна соработка со нашите партнери во Северна Македонија, што е важно за здрава имплементација на проекти, споделување знаење и подготовка на нови инвестиции.

Кога станува збор за имплементацијата, можеме подобро да обезбедиме практична поддршка за подготовка и управување со проекти, што помага да се обезбеди стабилен напредок во спроведувањето на инвестициите финансирани од ЕУ. На пример, во текот на минатата година значително беа унапредени тендерските постапки за пречистителната станица за отпадни води во Скопје, што го отвори патот за очекуваниот почеток на работите оваа година.

За мене, овој проект е многу практичен пример за тоа како пристапувањето во ЕУ не е само апстрактен процес, туку трансформациски процес кој ги подобрува животите и животниот стандард. Како што Северна Македонија се приближува кон членството во ЕУ, ќе мора да преземе многу слични чекори за подобрување на еколошките стандарди без разлика дали се работи за водата што ја пиеме и користиме, воздухот што го дишеме или почвата што ја обработуваме. И како и во овој проект, ЕУ – вклучително и ЕИБ – ќе го поддржи секој чекор од патот.

Што се однесува до споделувањето на знаењето, ЕИБ активно ги поддржа конференциите на високо ниво во соработка со Народната банка и Министерството за финансии кои ги собраа гувернерите на централните банки од цела Европа, претставници на меѓународни финансиски организации, високи јавни функционери, како и како научната и деловната заедница.

Во однос на нови инвестиции во 2022 година, со Владата потпишавме заем од 50 милиони евра за изградба и рехабилитација на инфраструктура за водоснабдување, собирање и третман на отпадни води, како и итни мерки за заштита од поплави за осумдесет општини во Северна Македонија . Овој проект го поддржува економскиот раст и одржливоста на животната средина преку подобрување на покриеноста, квалитетот и отпорноста на интегрираните водни услуги и намалувањето на загадувањето на водотеците. Програмата, исто така, ќе го подобри локалниот капацитет во планирањето и спроведувањето на инвестициски проекти за вода, вклучувајќи ги стандардите за квалитет и процесите за набавка.

Кои се плановите за оваа година, освен проектот за пречистителна станица, кои се најзначајните проекти кои ќе добијат финансиска поддршка од ЕИБ?

Во следните месеци, би сакале да ја продолжиме нашата долгогодишна соработка со Развојната банка на Северна Македонија и локалните комерцијални банки за да им помогнеме на македонските бизниси за подобар пристап до „зелените“ финансии. Преку оваа соработка, ЕИБ обезбеди 163 милиони евра инвестиции на ЕУ за 516 македонски деловни проекти од 2019 година досега, поддржувајќи околу 37.300 работни места низ Северна Македонија. Така, ова се  докажа како успешен модел на соработка кој наскоро ќе вклучи и зелена финансиска димензија и ќе ги надополни мерките од пакетот за енергија на ЕУ. Всушност, ние го одобривме нашиот заем веќе есента 2022 година и чекаме одобрение од Собранието за да го потпишеме договорот и да продолжиме со реализација.

Во текот на оваа година исто така ќе соработуваме  и со локалните проектни партнери за да ги унапредиме подготовките за последната фаза од источната делница на железничкиот коридор VIII од Крива Паланка до бугарската граница – водечки проект во рамките на Иницијативата за глобална порта на ЕУ.

Посветени сме да ја поддржиме декарбонизацијата и диверзификацијата на енергетскиот сектор исто така. Веќе сме во разговори со локални партнери во секторот.

Сите овие амбициозни проекти имаат за цел да донесат опипливи придобивки за Македонците и да ја продолжат регионалната и ЕУ интеграцијата на земјата.

Каков бенефит за соработката помеѓу ЕИБ и С. Македонија се постигна откако ЕИБ постави свој директен претставник во Скопје пред речиси една година? Како сте задоволен од вашата прва година на оваа позиција?

Како поранешен шеф на нашиот тим за политики и операции во претставништвото на групата ЕИБ во Европската унија во Брисел, се надевам дека успеав да придонесам со мојата „птичја перспектива“ за работата на Групацијата ЕИБ и да започнам со активирање на уште поширок опсег на поддршка на Банката за Северна Македонија.

Од првиот ден на мојата нова позиција  во Скопје, работев на развивање блиски односи со националните власти, меѓународната заедница, промоторите на проектите, локалните организации и финансиските институции. Целта е да се здружиме со партнери кои ги ставаат долгорочните развојни цели во центарот  на нивните активности и да се создадат нови можности за забрзување на растот, за правење на руралните области попросперитетни, за одржлива трансформација низ целата земја и за зајакнување на локалната економија.

Конкретно, ова значи идентификување на потенцијални нови финансиски аранжмани со јавниот и приватниот сектор, како и изнаоѓање нови форми на соработка со меѓународните организации и донатори. Тоа значи и мобилизирање техничка помош и грантови од ЕУ – како што е оној за пречистителната станица во Скопје – за да и помогнеме на земјата да развие многу потребна инфраструктура и да ги зајакне капацитетите на тимовите за управување со проекти.

Всушност, советодавната поддршка на ЕУ е достапна во многу форми и на широк опсег на партнери. Тоа вклучува, на пример, советодавни услуги  од ЕИБ за урбан развој преку Climate City Gap Fund, или, поопшто, помош за подготовка на стратегии, програми и проекти кои привлекуваат инвестиции од ЕУ преку нашата техничка помош JASPERS. А тоа значи и отворање можност за поддршка од ЕИБ во области за кои сме помалку познати, на пример во областа на уметноста и културата. Особено ми е драго што на иницијатива на нашето претставништво во Скопје, млади македонски уметници годинава за првпат можеа да се пријават на Програмата за развој на уметници на Институтот ЕИБ . Добивме десет апликации од млади македонски уметници, и им посакувам многу среќа во конкурсот што е во тек!

Да резимирам, верувам дека нашето претставништво во Скопје доживеа добар почеток и нашата работа веќе има забрзувачки ефект врз нашите партнерства и нашето портфолио. И покрај повремените пречки во оперативното опкружување, многу сум убеден дека нашата работа наскоро ќе се претвори во дополнителни трансформациски проекти од страна на банката на ЕУ, и останувам многу мотивиран да ја негувам секојдневната соработка со нашите многубројни владини и невладини партнери овде на терен.

ЕИБ го става фокусот на зелената транзиција на земјите од Западен Балкан, па како се спроведува зелената  транзиција во С. Македонија досега? Во кој дел е ЕИБ задоволна од постигнатото, а каде сметате дека има одредени слабости и што треба да се направи за да се забрза зелената транзиција? 

Северна Македонија веќе постигна значителен напредок со воспоставување на законодавна основа за транзиција кон ниска потрошувачка на јаглерод, со усвојување на Националниот план за енергија и клима и поднесување на амбициозен Национално определен придонес кон Парискиот климатски договор. Земјата презема дополнителни чекори за да направи транзиција кон енергија со ниски јаглеродни емисии, и со поддршка од ЕУ, се разгледува стратегија за праведна транзиција која го минимизира негативното влијание на декарбонизацијата врз регионите на јаглен во земјата.

Како што покажа руската војна во Украина, декарбонизацијата и диверзификацијата на енергетскиот сектор е од суштинско значење. Не само поради климатските активности, туку затоа што домашното производство на обновлива енергија ја унапредува енергетската безбедност, стабилноста на цените на енергијата и конкурентноста во економијата без јаглерод. Покрај тоа, декарбонизацијата ќе биде клучна за да се осигури дека македонските бизниси нема да се соочат со повисоки извозни трошоци во ЕУ во рамките на Механизмот за прилагодување на границите на јаглеродот (CBAM), кој треба целосно да се применува до 2025 година.

Така, ние сме подготвени да го направиме нашето секторско искуство, инвестициски и советодавен капацитет достапни за земјата. Во исто време, ЕИБ Глобал бара нови можности за да помогне во напредувањетонапловечките фотоволтаични системи и други технологии за обновлива енергија. Финансиски, во моментов бараме начини за надополнување на 80 милиони евра од буџетската помош на ЕУ во рамките на Енергетскиот пакет со дополнителни инвестиции на ЕУ во секторот, во координација со другите финансиски институции, WBIF и инвеститорите од приватниот сектор.

За таа цел, ќе го поддржиме и претстојниот Македонски енергетски форум во Скопје на 30-31 мај.

Конечно, како Климатска банка на Европската унија, ЕИБ продолжува да ги поддржува напорите на земјата кон одржливост на животната средина преку подобрување на доверливоста и континуитетот на услугите за водоснабдување и канализација, заштита од поплави, намалување на загадувањето на водните текови и обезбедување на добро здравје на населението.

Минатата година, ЕИБ финансираше рекордни енергетски инвестиции во вредност од 17 милијарди евра во ЕУ, во согласност со амбициите наведени во REPowerEU, зголемувајќи ги своите финансии во овој сектор за речиси 50% во споредба со 2021 година. Ова генерира дополнителна експертиза и секторско знаење кои можат да бидат достапни и за Северна Македонија.

Пропаѓањето на швајцарската банка Credit Suisse и американската SVB ги протресоа светските финансиски кругови и постои загриженост како сето ова ќе се одрази на европскиот банкарски систем. Како размислувате во ЕИБ на оваа тема? Постои ли опасност по македонскиот банкарски систем?

Како одговор на превирањата во банкарскиот сектор, видовме дека Европската централна банка ги затегна каматните  стапки како што беше претходно објавено и ја нагласи важноста од навремено достигнување на целта за инфлација од два проценти. Доколку тензиите на финансискиот пазар продолжат, последиците најверојатно ќе бидат построги кредитни услови, особено во однос на долгорочните или поризични позиции (финансирање на иновации, нематеријални добра) и помал раст.

Меѓународните банки кои работат во Централна Европа и Западен Балкан се солидни и нивниот бизнис модел е поволен. Навистина, тие имаат корист од повисоките каматни стапки, бидејќи нивната основна дејност е да позајмуваат пари на своите клиенти и да собираат депозити. Нивната депозитна база е стабилна и разновидна. Значи, оваа област е позаштитена од САД или пазарите во развој.

Финансискиот систем на Северна Македонија е во голема мера во странска сопственост (над 70% од средствата, заемите и депозитите) и доминира присуството на европски или регионални банки. Севкупното кредитирање на банките е концентрирано во некои специфични сектори: трговија (30% од вкупното кредитирање), градежништво и недвижен имот (16% и 5% соодветно) и производство (15%). Кредитирањето е главниот двигател на нивната профитабилност, наспроти поризичните активности како што е бизнисот со инвестициско банкарство на пример. Односот на нефункционални заеми е низок, и се движи помеѓу 3 и 3,5% од 2020 година наваму. Анкетата за кредитирање на банките на ЕИБ покажува дека матичните банкарски групи ја перципираат нивната моментална позиционираност на пазарот во Северна Македонија како задоволителна или оптимална, и тие известуваат за поголема профитабилност за локалните операции отколку на ниво на групација.

Меѓутоа, кредитната понуда повторно се затегна во последните шест месеци и се очекува дополнително влошување на условите на страната на понудата. Како една од мерките за ублажување на ефектите од тековните нарушувања, банките би можеле да ги заострат кредитните стандарди дополнително на штета на домаќинствата и фирмите.

Инфлацијата ги предизвика централните банки низ светот да ги зголемуваат каматните стапки, исклучок не е ниту Македонија. Според вас, какви последици ќе остави тоа врз кредитирањето на компаниите и населението и следствено врз самиот економски развој на земјата во следниот период?

Навистина, каматните стапки значително растат и како што спомнав  претходно, нашата CESEE анкета за банкарското кредитирање  покажува дека побарувачката за кредити од македонските корпорации, мали и средни претпријатија и домаќинства ќе остане силна, додека банките ќе станат попретпазливи во одобрувањето заеми во очекување на зголемување на нефункционалните заеми.

Според Анкетата за претпријатијата на ЕИБ-ЕБОР-Светска банка, дури 40% од македонските мали и средни претпријатија на кои им треба заем се воздржани за кредити (во споредба со 34% во просек во Западен Балкан). Неповолните стапки се главната причина што ги обесхрабрува фирмите да аплицираат за заем. Додека само 14% од компаниите се потпираат на банките за финансирање на нивните инвестиции, 82% зависат од внатрешните финансии (10 процентни поени повеќе отколку во Западен Балкан, во просек). Во исто време, само 43 отсто од фирмите во Северна Македонија имаат заем од банка или кредитна линија. Така, построгите услови за кредитирање веројатно дополнително ќе го намалат пристапот до финансии за компаниите.

За да се спротивстави на таквото сценарио, ЕИБ е подготвена да ги поддржи банките во финансирањето на различни инвестиции (во дигитализација и иновации, во обновливи извори на енергија и енергетска ефикасност на пример) и ние веќе развиваме насочени финансиски инструменти кои поттикнуваат инвестиции во чиста енергија и климатски акции кај малите и средни претпријатија.

Во таа насока, во декември се одобрени нови гаранции за приватниот сектор поддржани од ЕУ како дел од Економскиот и инвестицискиот план. Тие ги покриваат областите на енергетска безбедност, зелена транзиција, дигитализација и поврзување меѓу малите и средните претпријатија, јавните претпријатија и локалните општини. Групацијата ЕИБ е подготвена да ги распореди овие нови производи во Северна Македонија, како и во остатокот од Западен Балкан, искористувајќи повеќе приватен капитал за поддршка на економскиот раст.

Покрај овие инструменти за споделување ризик, ЕИБ обезбедува ликвидност за финансирање на стратешки инвестиции. Нашата долгогодишна соработка со Развојната банка на Северна Македонија и локалните комерцијални банки е пример, а претстојната кредитна линија на ЕИБ има за цел да ги поттикне овие да продолжат да ги кредитираат македонските бизниси.