Нобеловецот Стиглиц: Не можеме против оваа инфлација само со повисоки камати. На крајот ќе имаме рецесија и луѓе без работа!

Инфлацијата денес е стимулирана главно од ограничувања на страна на понудата, што значи дека потребни се решенија што доаѓаат исто така од страна на понудата. Тие мерки треба да предизвикаат ист ефект како и порастот на каматните стапки, а тоа е да ги зауздат растечките цени, но не на сметка на работниците и економијата.

Во децениите што следеа откако  нафтените ценовни шокови ја зголемија инфлацијата и го закочија економскиот раст во 1970-те, ценовната стабилност се одржуваше дури и кога растот беше силен. Многу креатори на политики и економисти се поклонија пред овие трендови, гордо тврдејќи дека ја нашле магичната формула. Поддршка на таканаречената „Голема умереност“ (Great Moderation) беа независните централни банки кои можеа да ги “вкотват“  инфлаторните очекувања со кредибилно  обврзување дека ќе ги зголемат каматните стапки секогаш кога инфлацијата ќе ја покаже својата грда глава – или дури и да дејствуваат превентивно кога е потребно. Независноста значеше дека централните банки не треба – и обично не се грижат – за балансирање на трошоците (генерално загубеното производство и работни места) наспроти наводните придобивки.

Но, оваа конвенционална мудрост отсекогаш била оспорувана. Бидејќи покачувањата на каматните стапки го постигнуваат саканиот исход преку намалување на побарувачката, тие не ја „решаваат“ инфлацијата што произлегува од шоковите на понудата – како што е наглото зголемување на цените на нафтата (како во 1970-тите и повторно денес) или од разните видови  блокирања на синџирот на снабдување што ги видовме  за време на пандемијата COVID-19 и по руската војна во Украина. Повисоките каматни стапки нема да доведат до повеќе автомобили, повеќе нафта, повеќе житарки, повеќе ѓубрива или повеќе млеко за бебиња. Напротив, со поскапување на инвестициите, тие дури може и да го попречат ефективниот одговор на проблемите од страната на понудата.

Искуството од 1970-тите нуди неколку важни лекции за сегашниот момент. Една од нив е дека големите покачувања  на каматните стапки може да бидат многу штетни. Земете ја предвид должничката криза во Латинска Америка во 1980-тите, која имаше долготрајни ефекти кои траеја речиси две децении. Друга лекција е дека „меките приземјувања“ пилотирани од централните банки се особено тешко да се оркестрираат.

Денес, голем дел од јавната дебата е насочена кон префрлање на вината за зголемувањето на инфлацијата. Експертите се расправаат за тоа дали Федералните резерви на САД требало да дејствуваат порано и дали владата требало да потроши помалку како одговор на Ковид-19. Но, таквите прашања не се особено на место. Со оглед на обемот на неодамнешните прекини во снабдувањето кои произлегуваат од строгите локдауни во Кина, недостигот на микрочипови, проблемите со производството на вештачкото млеко за бебиња и хигиенските производи, како  и ефектите на војната во Украина врз снабдувањето со жито, нафта и ѓубрива – инфлацијата беше неизбежна.

Дополнително, силниот раст на корпоративните профити сугерира дека зголемената пазарна концентрација може да биде важен фактор во тековната инфлација. Иако прецизните причини за повисоките корпоративни профити не се сосема јасни, неспорно е  дека тие навистина се зголемија за време на пандемијата. И кога ќе се појават сериозни ограничувања во понудата на пазарите, како што беше случај во многу сектори во последните две години, компаниите со значителна пазарна моќ ќе бидат подобро позиционирани да ја искористат ситуацијата.

Лесно им е на оние кои не се одговорни за носењето политички одлуки да ги обвинуваат оние што се на функција – таква е природата на политиката. Но, претседателот Џо Бајден и демократите во Конгресот не се повеќе виновни за инфлацијата во САД одошто е тоа претседателката на Европската комисија Урсула фон дер Лајен во ЕУ или премиерот Борис Џонсон во Обединетото Кралство. Дали некој надвор од култот на следбениците на Доналд Трамп навистина верува дека САД би биле поштедени од денешната инфлација само ако  Трамп беше реизбран?

Погрешната страна на равенката

Релевантното прашање, сега кога инфлацијата е тука, е што да се прави со тоа. Каматните стапки кои се зголемуваат доволно високо навистина ќе го придушат растот на цените, но тоа ќе го сторат со убивање на економијата. Да, некои приврзаници на повисоките каматни стапки тврдат дека агресивната борба против инфлацијата ќе им помогне на посиромашните слоеви, затоа што со здивена инфлација платите заостануваат зад цените (што имплицира, секако, дека платите не ја стимулираат, туку попрво ја стивнуваат инфлацијата).  Но, ништо не е потешко за работниците од тоа воопшто да немаат приход и да добијат намалена преговарачка моќ на пазарот, што ќе се случи доколку  централните  банки предизвикаат рецесија. И ова е особено точно во САД, коишто имаат најслаб систем за социјална заштита меѓу напредните економии.

Секако, некаква нормализација на каматните стапки би била добра работа. Каматните стапки треба да ја рефлектираат ограниченоста на капиталот во една економија, а „точната“ цена на капиталот очигледно не е нула или негативна – како што се чини дека каматните стапки од речиси нула и многу негативните реални (прилагодени на инфлацијата) каматни стапки имплицираат. Но, постојат значителни опасности во пребрзото придвижување на каматните стапки на превисоки нивоа.

На пример, важно е да се знае  дека растот на платите во САД нагло забави, од годишна стапка од над 6% во есента 2021 година на само 4,4% во последниов период. (споредба на периодот март,април мај 2022 со декември, јануари и февруари). Ете толку за  “спиралата на платите и цените“  која претходно сите ги исплаши и поттикна барања за брзо затегнување на монетарната политика.

Исто така, важно е да се препознае дека овој тренд е целосно спротивен на стандардните модели на Филипсовата крива, коишто претпоставуваат инверзна врска помеѓу инфлацијата и невработеноста на краток рок. Забавувањето на растот на платите се случи токму во време кога стапката на невработеност е под 4% – ниво што е под било какви  проценки за „стапка на невработеност што не ја забрзува инфлацијата“. Овој феномен може делумно да се должи на многу пониското ниво на синдикална и работничка моќ во денешната економија; но без оглед на причината, наглото забавување на растот на платите индицира  дека креаторите на политиките треба двапати да размислат пред да генерираат дополнително зголемување на невработеноста за да ја скротат инфлацијата.

Зголемувањето на стапката на ФЕД веќе имаше големо влијание врз американската економија. Стапките на хипотекарните кредити скокнаа од околу 3% минатата година на околу 6% по последното зголемување, а ова ненадејно зголемување на трошоците за задолжување масовно го промени обликот на пазарот за недвижнини за домување. Исто така, пазарот на т.н. purchase mortgages (заем што всушност продавачот на куќата му го дава на купувачот, обично во случај кога овој вториот не може да се квалификува за банкарски кредит и сл., н.з.)  паднa за над 15% за една година, а пазарот за рефинансирање практично се затвори, прекинувајќи така важен  извор на кредитирање за милиони домаќинства и предизвикувајќи бран отпуштања во индустријата за финансии со хипотеки. Според најновите објавени бројки, бројката на нови куќи што почнале да се градат во мај е намален за 7% во однос на претходниот месец.

Спротивно на тврдењата на многу аналитичари, домаќинствата сè уште не ги трошат своите заштеди во значителна мера. Широко пријавениот пад на стапката на штедење во последните месеци не одразува ниту дополнителна потрошувачка, ниту пад на приходот, туку попрво се должи на зголемување на износот на даноците на капиталната добивка што луѓето ги плаќаат. Пријавените даноци за месец мај беа повеќе од 40% над нивното ниво од 2019 година. Ако ги комбинираме заштедите и наплатата на даноците, стапката од 19,1% за мај е всушност над просекот од 18,6% за 2018 и 2019 година.

Со оглед на тоа што реалната потрошувачка се движи на нормално ниво, нема многу причини да се верува дека американската економија има сериозен проблем со преголемата побарувачка. Да бидат  работите уште полоши, повисоките каматни стапки и нивните ефекти врз пазарите на недвижности веројатно ќе се покажат како контрапродуктивни. На крајот на краиштата, кириите се важна компонента на индексот на потрошувачките цени и тие нагло се зголемуваат, делумно поради недостигот на понуда. Сега кога понудата на станови добива нов удар од страна на повисоките хипотекарни стапки, секоја краткорочна придобивка во форма на намалена побарувачка делумно ќе биде неутрализирана со повисоки трошоци за домување.

Вистинска дебата

Овој пример укажува на поголем проблем, бидејќи многу од клучните димензии на денешната инфлација, како што се цените на храната, домувањето, енергијата и автомобилите, веројатно ќе реагираат само на умерено повисоки каматни стапки. Сепак, постои опасност да се зголемат каматните стапки премногу и пребрзо, поради што сега постои широко распространет страв од рецесија.

Сепак, и покрај сета врева и околу инфлацијата и одговорот на монетарната политика, има помалку несогласувања отколку што може да се мисли на прв поглед. Повеќето коментатори и од левицата и од десницата сметаат дека каматните стапки треба да се зголемат. Контроверзноста произлегува од прашањата од типот кога треба да се грижиме дека стапките се зголемуваат премногу и пребрзо, и колку треба да бидеме превентивни.

Закоравените противници на инфлацијата  сакаат зголемување на  каматните стапки или се’ додека инфлацијата не се придуши или пак се’ додека болката од зголемената невработеност и понискиот раст не стане преголема за да се издржи. Спротивно на тоа, оние кои се позагрижени за реалната економија и обичните работници се залагаат  за постепен приод, при што со значителното заострување би се почекало додека не се има доказ за значително забрзување на инфлацијата.

При сето ова, треба да запомниме дека денешната економија е многу различна од економијата од 1970-тите. Би било врв на глупоста да се применуваат решенија од 1970-тите врз проблемите со кои се соочуваме во 2022 година. Економијата е многу поинаква: глобализацијата е подалекусежна, а синдикатите се значително послаби. Според тоа, дебатата треба да се сврти кон прашањето што друго може да направи владата и за да ја скроти инфлацијата и за да управува со нејзините најнеповолни ефекти, и кои политички и економски идеи најверојатно ќе не’ водат до целите што ги бараме.

Дури и повеќето од оние кои се пожалија на преголемата побарувачка, признаваат дека денешната инфлација е во голема мера предизвикана од нарушувања на страната на понудата, и дека иако ниту еден од шоковите не можеше да се предвиди со голема прецизност, приватниот сектор доста настрада. Кратковидното однесување (како што видовме во пресрет на финансиската криза во 2008 година) повторно наметна огромни трошоци за општеството. Во турбулентен свет опкружен со зголемени ризици, на нашите економии им недостасува отпорност. Уште полошо, многу од овие ризици беа предвидливи – и, навистина, предвидени. Размислете за прекумерната зависност на Европа од рускиот гас. Многу економисти предупредуваа за опасностите од недостаток на диверзификација – особено кога концентрацијата на пазарот во енергетскиот сектор продолжи со забрзано темпо. Русија сега брутално ги оправдува тие предупредувања.

Иако некои неодамнешни шокови би се случиле без оглед на се’, нивните ефекти се влошени од политичката и економската филозофија која ги става корпоративните интереси и решенијата „засновани на пазарот“ на прво место. Многу од најголемите проблеми на денешницата – и нивните последици за обичните граѓани – можат да се решат само со заедничка колективна акција. Тие бараат употреба  на владини политики насочени кон ограничување на концентрациите на пазарната моќ и поттикнување поголема диверзификација и повеќе долгорочно размислување (преку даночните структури и законите за корпоративно управување) и индустриски стратегии кои ја препознаваат важноста на границите и реалните ризици со кои се соочуваме.

Акцент на понудата

Ограничувањата на страна на  понудата бараат решенија од страната на понудата, од кои многу допрва треба да добијат соодветно внимание. Ваквите мерки би направиле исто толку за да ја скротат инфлацијата колку што би направиле лимитираните зголемувања на каматните стапки, и тие нема да бидат на сметка на работниците и пошироката економија.

За да се решат проблемите со понудата на работна сила, креаторите на политики треба да размислат за реформите за имиграција, инвестициите во грижата за децата, повисока минимална плата и законодавство за да го направат работното место попривлечно, особено за жените и постарите лица. За да го поправиме секторот за домување, треба да поттикнеме пренамена на празен деловен простор во станбени единици. За да се справиме со енергетската криза (и со идните), потребни ни се многу поголеми јавни инвестиции во зелена енергија и владини гаранции за цените на нафтата – микс на политики што би го поттикнало производството кога има недостиг, додека сè уште постепено ќе ги елиминира фосилните горива на подолг рок. Потребни ни се и посилни закони за конкуренција, за фирмите да немаат поттик да го намалат производството како начин да го зголемат својот профит.

Што е најважно, треба да им помогнеме на оние од дното и средината да се справат со последиците од инфлацијата. Бидејќи САД се блиску до тоа да бидат енергетски независни, земјата како целина е релативно недопрена од  промената на цените на енергијата (добивките за извозниците едноставно се неутрализираат со загубите на увозниците). Но, постои огромен проблем со дистрибуцијата на приходите. Нафтените и гасните компании трупаат  неочекувани добивки додека обичните граѓани се борат да врзат крај со крај. „Инфлациски рабат“, финансиран од неочекуваниот данок на добивка на корпорациите со фосилни горива, ефикасно би ги решил овие нееднаквости.

Денешната инфлација произведе големи победници и големи губитници, при што победниците се концентрирани на врвот на распределбата на приходите и богатството, а губитниците на дното. Не мора да биде вака, ниту треба да биде.

Колумната е преземена од Project Syndicate, автори се нобеловецот и професор Џозеф Стиглиц и Дин Бејкер, ко-директор на Центарот за економски и политички истражувања во Вашингтон.