Управувањето со ликвидноста во услови на криза е поважно од инсистирањето на приходите и рентабилноста

Во услови на криза и опаѓање на економската активност, патот од ликвидност до неликвидност и несолвентност  е краток. Затоа, разбирајќи и користејќи ги информациите од надворешното и внатрешното опкружување, важно е континуирано да се анализира и предвидува деловното работење од перспектива на ликвидност, поврзана солвентност, активности и задолженост, што пак, индиректно ќе укаже на нивото на рентабилноста на работењето,  и потенцијалите  за нејзина   заштита или подобрување. Со помош на нашите пријатели од Хрватска, Poslovni FM, ви пренесуваме анализа од експертот за финансиски менаџмент Никола Никшиќ, којашто се однесува на хрватскиот корпоративен сектор, но заклучоците и препораките можат сосема адекватно да се искористат и во македонски контекст.

Никола Никшиќ
економски советник, сопственик на Тренд партнер, Хрватска

Во услови на криза и опаѓање на економската активност, патот од ликвидност до неликвидност и несолвентност  е краток. Затоа, разбирајќи и користејќи ги информациите од надворешното и внатрешното опкружување, важно е континуирано да се анализира и предвидува деловното работење од перспектива на ликвидност, поврзана солвентност, активности и задолженост, што пак, индиректно ќе укаже на нивото на рентабилноста на работењето,  и потенцијалите  за нејзина   заштита или подобрување.

Во третата година (2010) од економската криза која започна на крајот на 2007 година, оперативните приходи на нешто помалку од 100.000 деловни субјекти кои објавуваат финансиски извештаи како корпоративни даночни обврзници во Хрватска,  паднаа за 15% во споредба со 2008 година, односно  за 107,1 милијарди куни (од 683,8 во 2008 година на  576,7 милијарди куни во 2010 година). ЕБИТДА (EBITDA, заработка пред оданочување, депрецијација и амортизација), како брз показател за ликвидноста, падна за речиси 10 милијарди или 16%, од 59,8 на 49,5 милијарди куни.

Неколку години подоцна, во 2013 година, во периодот на најинтензивното спроведување на претстечајните спогодби, ЕБИТДА достигна најниска апсолутна вредност, 47,7 милијарди куни. Ако го погледнеме целиот период од 2008 до 2013 година, ЕБИТДА маржата  варира во распонот од 8,1 до 9,4%.

Растот на ЕБИТДА  што следеше во тригодишниот период 2014-2016 година (54,3 – 59,0 – 60,7 милијарди куни), со маржи малку повисоки од 9% (9,1% – 9,4% – 9,4 %), беше запрен во 2017 година со случајот на Агрокор (пад на ЕБИТДА на 56,8 милијарди куни и маржа од 8,2%). Во периодот 2018-2019 година, забележан е силен пораст на апсолутната вредност (во 2018 година изнесува 74,4 милијарди куни, во 2019 година 86,1 милијарди куни), со маржи од 10 и 10,9%.

Во 2020 година, првата кризна година под влијание на пандемијата, ЕБИТДА се врати на нивоата од 2018 година, на 74,4 милијарди куни, со маржа од 10,2%. Ваквиот релативно благ пад во 2020 година во однос на 2019, со оглед на интензитетот на кризата, укажува дека компаниите, свесно или несвесно, многу подобро се подготвиле  за пандемиската криза отколку за претходната долгорочна криза.

Очигледно, „старата“ криза беше своевидна школа и донесе некои трајни придобивки. А тоа е: се штеди во добри времиња, кога се има и се може; трошоците се од менаџерска перспектива инвестиции; при одлуките за трошење и инвестиции внимателно се води сметка за потенцијалните приноси, соодветните финансиски и економски ефекти, рамнотежата  на краткорочните придобивки  и долгорочното одржливо и стабилно работење; кредитот е добар пријател, но лош господар. И да, кризата е составен и неизбежен дел од економскиот циклус.

Разбирање на ризиците и проблемите на неликвидноста и несолвентноста

За да се разберат ризиците и проблемите на неликвидноста и несолвентноста, помага да се видат 13те симптоми и причини за кризи и пропаѓање на деловните субјекти, што ги истакнаа Слатер и Ловет во нивната книга „Како да се извлече секоја компанија од криза“. Повеќето од нив беа идентификувани како внатрешни (10) и помал дел (3) како надворешни причини. Наведените надворешни причини (трајни промени во однесувањето и потенцијалите на потрошувачите; раст на конкуренцијата и глобализацијата; неповолните движења на цените поради хиперпродукцијата) се оценети како исклучително силни, а дел од внатрешните причини се однесуваат на недостиг на разбирање и принципиелна примена на принципите и алатките на менаџерското  сметководство поврзани со управувањето со ликвидноста:

• Лошо управување со обртните средства (недостиг  на планирање на паричните текови и управување со ризиците; лошо организирани процеси и постапки  во превенција  на ненаплатливоста, заштитата и наплатата на побарувањата);
• Високи трошоци и значителен удел  на фиксни трошоци (раст на трошоците на сомнителни и спорни побарувања; раст на трошоците за активности за наплата на побарувањата);
• Неконтролирана и прекумерна продажба (важно е добро да се сегментира пазарот; да се измери и да се управува со кредитните ризици и да се знае кога да се каже ‘не’);
• Погрешни финансиски политики (прекумерно задолжување; употреба на несоодветни извори на финансирање; инвестиции со несоодветен поврат на инвестицијата и очекуван економски ефект);
• Несоодветна финансиска контрола (лоша сметководствена евиденција и сметководствени политики; неквалитетен  и делумен  финансиски контролинг).

Финансиското реструктурирање, како една од двете форми на одбранбено реструктурирање (другата форма  е оперативно реструктурирање), е концептот за тоа како компанијата се лекува од неликвидноста  и ја превенира несолвентноста. Тоа  мора да биде брзо, целосно и со краток век на траење. Краткорочно за да не се претера и да не стане навика што може да ја загрози способноста за долгорочно одржливо, стабилно и безбедно работење, засновано на континуирано стратешко реструктурирање и разумни инвестиции во развојот на компетенциите, капацитетите, новите производи и услуги, и бизнис модели.

Теоретската рамка на финансиското реструктурирање ги дефинира и опишува постапките и активностите што обично мора (брзо) да се спроведат:

• Наплата (намалување) на побарувања од клиенти и други должници;
• Продажба на основни средства кои не се користат директно за генерирање тековен приход;
• Преговори со добавувачите и доверителите (репрограмирање на долгот, делумно отпис…);
• Преговори со кредиторите (рефинансирање, поповолно задолжување во однос на каматите и рочноста);
• Намалување на залихите;
• Намалување на трошоците за набавка (консолидација на нарачки; здружување со други клиенти; намалување на бројот на добавувачи; зголемување на ефикасноста на работниците…)
• Одржување на постоечките материјални средства наместо инвестирање во нови;
• Докапитализација (конверзија на долговите во капитал или вклучување на нови инвеститори).
  

За спроведување на овие активности, важно е добро да се разбере  како се појавиле проблемите со ликвидноста.

Индикаторите кои ја мерат ликвидноста, а  благодарение на изумот на хрватскиот ум, двојното книговодство на Бенедикт Котруљевиќ, даваат добра можност за оние кои имаат соодветно знаење и вештини да ги прочитаат нивните вредности и трендови навремено да предложат, да направат и спроведат добри одлуки за да се спречи ризикот, да се оптимизира бизнисот и резултатите. При нивното набљудување, важно е да се спомне  дека тие секогаш треба да се набљудуваат во подолги временски периоди, на пример пет години.  

Ликвидноста, како еден од четирите клучни принципи на бизнисот, е способност на деловниот субјект да ги исполнува договорните обврски во нивните целосни износи и договорени рокови, а директно се толкува и мери на различни начини преку набљудување на односот помеѓу краткорочните средства и краткорочните обврски.

Покомплексни модели за анализа на ликвидноста

Нето обртниот капитал, оперативниот готовински тек по индиректен метод, коефициентите  на тековната, забрзаната и моменталната ликвидност се показатели кои најчесто се користат при анализата на јавно објавените финансиски извештаи за сопствените компании, конкурентите, индивидуалните купувачи и/или добавувачи, како и пазарните сегменти (сектори, големини,…). Тука од голема корист може да бидат и покомплексните модели за анализа на ликвидноста, како што е пресметката на паричниот јаз (cash gap) (која вклучува и индикација за потребата од обртни средства и поврзаните трошоци за камата) и брзиот тест за финансиска стабилност на Краличек, исто така.

При сите овие аналитички постапки, важно е да се знаат разликите во карактеристиките на одделните пазарни сегменти од кои произлегуваат сосема различни референтни вредности на поединечни показатели.

Не е исто да се набљудуваат вредностите на показателите за задолженост на малите и микро деловните субјекти, со пониски вредности на основниот капитал, во споредба со овие вредности за големите и средните, особено за акционерските друштва, како и локалните  членки на меѓународни конгломерати коишто своите финансиски политики ги креираат набљудувајќи ги ефектите  за целата групација.

Укажувајќи на потребата добро да се избере она што се набљудува и споредува, вреди да се сврти вниманието на фактот дека во 2020 година меѓу нешто повеќе од 141 илјади хрватски деловни субјекти кои објавуваат финансиски извештаи, дури 43 илјади се без вработени, коишто  23,2 милијарди вкупни  приходи ги оствариле со нето загуба од 1,8 милијарди куни, со коефициент на ликвидност далеку под 1,0 (0,63), со коефициент на задолженост  од 0,89, со коефициент на финансиска стабилност (долгорочни средства / сопствен капитал и резерви + долгорочни обврски) далеку над 1,0 (1,34).

За овој сегмент, нето финансискиот долг (долгорочни и краткорочни обврски кон доверителите намалени за  парите) во однос на ЕБИТДА за 2020 година изнесува 35,6 (толку години хипотетички треба за да со ЕБИТДА се намират долговите кон доверителите). Тоа се претежно „напуштени“ компании или таканаречени „громобрани“ (создадени или издвоени за преземање ризици), кои по големина се микро претпријатија  и ја расипуваат сликата за „стандардниот“ вкупен сектор на микро – претприемништво, па  треба да се знае кога и како да се изземаат  при  анализите.

Во активностите на трговија и производство, залихите, нивната тековност и обрт се толкуваат сосема поинаку, па така и референтните вредности на коефициентите на ликвидност. За разлика од услужните дејности, каде што учеството на залихите во основните средства е никакво или минимално, во трговијата, а особено во производството, ликвидноста се разгледува, меѓу другото, и преку разликата на вредностите на коефициентите на тековната и забрзаната  ликвидност, за да се процени зависноста од залихите, односно колкав е притисокот да се уновчат што побрзо.

Во услови на криза и стагнација во економскиот циклус, покрај мерењето на степенот на покриеност (01 или 02) на активата со сопствени средства или долгорочни извори, за производните  компании станува важен (многу ригорозниот) индикатор за финансиска стабилност 02, кој ги мери долгорочните  средства и залихи (коишто во криза поради контракцијата на потрошувачката и побарувачката можат да се претворат во долгорочни средства) во однос на долгорочните извори на финансирање (сопствен капитал и долгорочни обврски). Кога е поголем од 1, што значи дека долгорочните средства и залихите се финансираат и од краткорочни обврски, тоа укажува на потенцијална финансиска нестабилност предизвикана од нестабилно опкружување.

Како пандемиската криза влијаела на индикаторите на ликвидноста

Од трендовите на сите три показатели, од кои се пресметува паричниот јаз, а потоа и посочената потреба за финансирање на обртни средства (дневна потреба од готовина помножена со  бројот на денови на паричниот јаз) од надворешни извори (краткорочни кредити) и соодветниот трошок за камата  (значително зависен  од можната каматна стапка), евидентно е колкаво е нивото на негативниот ефект од кризата во 2020 година. Но, исто така се гледа и покажува и колку одредени групи компании  според големината,  во претходните 4 години ги подобриле вредностите на  некои од показателите.

Микро фирмите  деновите на врзување залихи  за 2020 година (54) во однос на 2016 година (67) ги  скратиле, односно подобриле  за 13 дена или за 20,2%, а останатите 3 категории компании (мали, средни и големи) за 12%.

Во периодот 2106-2019 година, големите фирми  ја свеле  наплатата (денови на врзување на  побарувања од клиенти) на 30 дена, а во 2020 година сите групи, освен микро, ја влошиле вредноста на овој показател за по 2 дена. Микро фирмите тука го платиле цехот на  нивната мала преговарачка моќ, и бројот на денови кај нив се зголемил за 11. Во согласност со оваа негативна промена, индексот на квалитетот на продажбата (побарувања од купувачите/приходи од продажба) се влошил, односно се зголемил од 19,1% во 2019 година на 23,8% во 2020 година (за 4,7 процентни поени, или 25%).

Големите ја искористиле својата способност и понатаму брзо да ги наплатуваат своите побарувања (позитивно) да го забрзаат намирувањето на своите обврски кон добавувачите, што им носи позитивни ефекти во вид на намалување на трошоците за набавка на ресурси и услуги, како и на вложувањата.  Средните компании значително „повлекле кочница“, ги продолжиле  роковите  на плаќање за 9 дена, а малите за 4 дена.

Микро фирмите, делувајќи реактивно на продолжувањето на роковите за плаќање, го продолжиле  рокот на плаќање за 9 дена. Прашањето е за каков ризик станува збор, односно  колку може тоа да ги чини, или колку добавувачите можат да реагираат на таквото однесување со промена на политиките за цени и попуст, доцнење и опаѓање на квалитетот на испораката.

На ова се надоврзува и прашањето колку компаниите можат дополнително да се задолжуваат заради заштита на ликвидноста, а еден од важните показатели за банките е односот на нето финансискиот долг (краткорочни и долгорочни обврски кон доверителите намалени за  состојбата со пари  на сметките и во каса) и ЕБИТДА. Кога одобруваат заем, комерцијалните финансиски институции сакаат да бидат сигурни дека компанијата е способна да управува со сопствениот долг и да ја отплати главницата на долгот во „разумен“ рок.